رویکردی تلفیقی از نظریه نهادی و مدل‌های جاذبه

در این میان، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) نقش حیاتی در تقویت ظرفیت‌های تولیدی، ارتقاء فناوری، دسترسی به بازارهای جهانی و افزایش رقابت‌پذیری این صنعت ایفا می‌کند. هدف از این مقاله، تحلیل نظری عوامل مؤثر بر جذب FDI در صنایع خودرو و قطعات با رویکردی تلفیقی از نظریه‌های نهادی و مدل‌های جاذبه است. این پژوهش، با تکیه بر مرور جامع ادبیات نظری و پژوهش‌های پیشین، به بررسی عوامل کلان اقتصادی، سیاسی، زیرساختی و نهادی، و همچنین عوامل خاص صنعتی نظیر توسعه زنجیره تأمین، دسترسی به نیروی کار متخصص و ظرفیت نوآوری می‌پردازد. یافته‌های تحلیلی نشان می‌دهد که ثبات و پیش‌بینی‌پذیری محیط کسب‌وکار، شفافیت قوانین و مقررات، کارایی نهادهای دولتی، اندازه بازار، و وجود یک زنجیره تأمین قوی و توسعه‌یافته از مهم‌ترین عوامل جاذب سرمایه‌گذاری خارجی در این حوزه محسوب می‌شوند. در نهایت، با استخراج درس‌هایی از تجربیات جهانی و تحلیل چالش‌ها و فرصت‌ها، پیشنهادات سیاستی مشخصی برای سیاست‌گذاران به منظور بهبود فضای جذب FDI و بهره‌برداری حداکثری از پتانسیل‌های این صنعت ارائه می‌شود.

صنعت خودرو و قطعات، بیش از یک قرن است که به عنوان یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد جهانی و محرک توسعه صنعتی شناخته می‌شود. این صنعت به دلیل ماهیت پیچیده و زنجیره ارزش گسترده خود، نقش بی‌بدیلی در ایجاد اشتغال مولد، توسعه زیرساخت‌های فناورانه، افزایش توان رقابتی کشورها و تحریک رشد اقتصادی ایفا می‌کند. از طراحی و مهندسی پیشرفته گرفته تا تولید و مونتاژ نهایی، و سپس شبکه گسترده خدمات پس از فروش، صنعت خودرو پیوندهای عمیقی با صنایع دیگر نظیر فولاد، پتروشیمی، الکترونیک و فناوری اطلاعات برقرار می‌سازد و به همین دلیل، اثرات تکاثری قابل توجهی بر اقتصاد ملی دارد. در دنیای به شدت رقابتی و جهانی‌شده امروز، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) به عنوان یک کاتالیزور قدرتمند برای توسعه و مدرنیزاسیون صنایع حیاتی مانند خودرو عمل می‌کند. FDI تنها به معنای ورود سرمایه مالی نیست؛ بلکه با خود انتقال فناوری‌های نوین، دانش فنی، مهارت‌های مدیریتی، دسترسی به شبکه‌های تأمین جهانی و بازارهای صادراتی را به ارمغان می‌آورد.

این جریان سرمایه می‌تواند به افزایش بهره‌وری، بهبود کیفیت محصول، و کاهش هزینه‌ها در صنایع خودرو و قطعات منجر شود و بدین ترتیب، آن‌ها را قادر سازد تا در عرصه جهانی رقابت‌پذیری خود را افزایش دهند. برای بسیاری از کشورهای در حال توسعه، جذب FDI در این صنعت، مسیری میانبر برای دستیابی به اهداف توسعه صنعتی و جبران عقب‌ماندگی‌های فناورانه به شمار می‌رود.

با این حال، جذب سرمایه‌گذاری‌های مستقیم خارجی در صنایع کلیدی مانند خودرو، فرآیندی پیچیده و متأثر از طیف وسیعی از عوامل است. برخی کشورها و مناطق در جلب نظر سرمایه‌گذاران خارجی موفق‌تر عمل می‌کنند، در حالی که برخی دیگر با چالش‌های ساختاری و نهادی متعددی مواجه‌اند. پرسش اساسی اینجاست که چه عواملی به طور نظام‌مند بر تصمیم‌گیری شرکت‌های خودروساز و قطعه‌ساز بین‌المللی برای سرمایه‌گذاری در یک کشور خاص مؤثرند؟ و چگونه می‌توان با شناخت این عوامل، سیاست‌ها و راهکارهای کارآمدی را برای جذب هرچه بیشتر و پایدارتر FDI در این حوزه تدوین کرد؟

این مقاله با هدف تحلیل نظری عوامل مؤثر بر جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در صنایع خودرو و قطعات نگارش شده است. ما در این پژوهش، از یک رویکرد تلفیقی بهره می‌بریم که مبانی نظریه نهادی (با تأکید بر نقش کیفیت حکمرانی، شفافیت قوانین و امنیت سرمایه‌گذاری) و مدل‌های جاذبه (با تمرکز بر اندازه بازار، زیرساخت‌ها و پیوندهای اقتصادی) را در بر می‌گیرد. با مروری جامع بر ادبیات نظری و پژوهش‌های پیشین، به بررسی عوامل کلان اقتصادی، سیاسی، زیرساختی و نهادی، و همچنین عوامل خاص صنعتی نظیر توسعه زنجیره تأمین، دسترسی به نیروی کار متخصص و ظرفیت نوآوری خواهیم پرداخت. در پایان، با استخراج درس‌هایی از تجربیات جهانی و تحلیل چالش‌ها و فرصت‌ها، پیشنهادات سیاستی مشخصی برای سیاست‌گذاران به منظور بهبود فضای جذب FDI و بهره‌برداری حداکثری از پتانسیل‌های این صنعت ارائه خواهد شد.

ساختار مقاله بدین ترتیب است: در ابتدا به مبانی نظری و پیشینه پژوهش در زمینه FDI و صنعت خودرو پرداخته می‌شود. سپس، عوامل کلان و خاص صنعت که بر تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران خارجی تأثیر می‌گذارند، تحلیل می‌گردند. در نهایت، با ارائه پیشنهادات سیاستی، مقاله به پایان می‌رسد.

مبانی نظری و پیشینه پژوهش

سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) به عنوان ستون فقرات جهانی‌شدن و یکی از مهم‌ترین محرک‌های توسعه اقتصادی، دهه‌هاست که مورد توجه گسترده اقتصاددانان و پژوهشگران قرار گرفته است. درک چرایی و چگونگی جذب FDI، به ویژه در صنایع استراتژیک مانند خودرو و قطعات، مستلزم تبیین از طریق نظریه‌های مختلفی است که هر یک بر ابعاد خاصی از این پدیده پیچیده تأکید دارند.

در این بخش، به بررسی مهم‌ترین مبانی نظری مرتبط و مرور پیشینه پژوهش در زمینه جذب FDI در صنعت خودرو می‌پردازیم.

الف) مبانی نظری سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی

برای تحلیل جامع جذب  FDI، لازم است چندین نظریه کلیدی را در نظر بگیریم:

نظریه OLI (Ownership, Location, Internalization) یا رویکرد تلفیقی جان دانینگ:  این نظریه که توسط جان دانینگ (John Dunning) توسعه یافته، به عنوان یکی از جامع‌ترین چارچوب‌ها برای تبیین FDI شناخته می‌شود. دانینگ معتقد است که شرکت‌ها زمانی به سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی روی می‌آورند که دارای سه دسته مزیت باشند:

مزایای مالکیت (Ownership Advantages) : این مزایا شامل دارایی‌های نامشهود شرکت نظیر فناوری‌های پیشرفته، برندهای معتبر، مهارت‌های مدیریتی، دانش فنی و دسترسی به شبکه‌های جهانی است که به شرکت امکان می‌دهد در بازارهای خارجی، مزیت رقابتی داشته باشد (دانینگ و لوندان، ۲۰۰۸). در صنعت خودرو، این می‌تواند شامل طراحی‌های نوآورانه، پلتفرم‌های اختصاصی، یا فرآیندهای تولید پیشرفته باشد.

مزایای مکان (Location Advantages) : این مزایا به ویژگی‌های خاص کشور یا منطقه‌ای مربوط می‌شود که سرمایه‌گذار قصد فعالیت در آن را دارد. این عوامل شامل اندازه و رشد بازار داخلی، دسترسی به بازارهای منطقه‌ای، هزینه‌های نیروی کار، وجود منابع طبیعی، کیفیت زیرساخت‌ها (حمل‌ونقل، انرژی، ارتباطات)، سیاست‌های حمایتی دولت (معافیت‌های مالیاتی، مناطق آزاد)، ثبات سیاسی و اقتصاد کلان، و کیفیت نهادها است (دانینگ، ۱۹۹۳). برای صنعت خودرو، وجود زنجیره تأمین توسعه‌یافته قطعات، نیروی کار فنی ماهر و نزدیکی به بازارهای مصرف بزرگ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

مزایای درونی‌سازی (Internalization Advantages) :‌ این مزایا به این حقیقت اشاره دارد که شرکت‌ها ترجیح می‌دهند به جای استفاده از قراردادهای بازاری (مانند لایسنس یا صادرات) که ممکن است با عدم قطعیت یا هزینه‌های معاملاتی بالا همراه باشند، فعالیت‌های خود را در داخل شرکت و از طریق FDI انجام دهند. این امر به آن‌ها امکان می‌دهد تا از مزایای مالکیت خود به بهترین شکل استفاده کرده و کنترل بیشتری بر فرآیندهای تولید، کیفیت و توزیع داشته باشند (باکلی و کاسون، ۱۹۷۶). برای مثال، شرکت‌های خودروسازی ممکن است برای حفظ کنترل بر تکنولوژی‌های حساس یا تضمین کیفیت قطعات حیاتی، ترجیح دهند خودشان در کشورهای دیگر تولید کنند تا اینکه صرفاً به تأمین‌کنندگان محلی وابسته شوند.

نظریه‌های نهادی (Institutional Theories): این دسته از نظریه‌ها بر نقش کیفیت نهادها و حکمرانی در جذب FDI تأکید دارند (نورث، ۱۹۹۰) . نهادها، شامل قوانین، مقررات، هنجارها، و ساختارهای بوروکراتیک هستند که بر نحوه عملکرد بازارها و تعاملات اقتصادی تأثیر می‌گذارند. سرمایه‌گذاران خارجی به دنبال محیطی با ثبات، قابل پیش‌بینی و شفاف هستند که در آن حقوق مالکیت تضمین شده، فساد پایین باشد، و نظام قضایی کارآمد عمل کند (گلوبرمن و شاپیرو، ۲۰۰۲). ضعف نهادها، بوروکراسی پیچیده، عدم شفافیت و فساد می‌توانند به طور قابل توجهی ریسک سرمایه‌گذاری را افزایش داده و مانع از ورود FDI شوند، حتی اگر مزایای مکانی دیگری وجود داشته باشد. این امر به ویژه در صنعت خودرو که نیازمند سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت و کلان است، حیاتی‌تر می‌شود.

مدل‌های جاذبه (Gravity Models) : مدل‌های جاذبه که ریشه در فیزیک دارند، برای تبیین جریان‌های تجاری و بعدها FDI مورد استفاده قرار گرفته‌اند. این مدل‌ها پیشنهاد می‌کنند که حجم FDI بین دو کشور متناسب با اندازه اقتصادی (GDP) آن‌ها و به صورت معکوس متناسب با فاصله جغرافیایی و سایر هزینه‌های معاملاتی است (فرانکل و رز، ۲۰۰۲). اندازه بازار بزرگ در کشور میزبان، نشان‌دهنده پتانسیل بالای فروش و دسترسی به مصرف‌کنندگان بیشتر است که برای سرمایه‌گذاران جذاب است. فاصله جغرافیایی کمتر نیز به معنای کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل، ارتباطات و نظارت است. علاوه بر این، متغیرهای دیگری مانند هم‌مرزی، اشتراکات فرهنگی یا زبانی، و عضویت در بلوک‌های تجاری و اقتصادی منطقه‌ای نیز می‌توانند “جاذبه” یک کشور را برای FDI افزایش دهند.

نظریه انتخاب مکان  (Location Choice Theory) : این نظریه بر فرآیند تصمیم‌گیری شرکت‌های چندملیتی در انتخاب مکان بهینه برای سرمایه‌گذاری تمرکز دارد. این نظریه به تفصیل به بررسی مجموعه عوامل خرد و کلان می‌پردازد که بر این انتخاب تأثیر می‌گذارند. عواملی مانند دسترسی به مواد اولیه، نزدیکی به مشتریان، وجود نیروی کار متخصص و با هزینه رقابتی، مشوق‌های دولتی، و کیفیت زندگی برای کارکنان خارجی، همگی در مدل‌های انتخاب مکان دخیل هستند (سر و مایر، ۲۰۰۴).

ب) پیشینه پژوهش در زمینه جذب FDI در صنعت خودرو و قطعات

ادبیات پژوهشی گسترده‌ای به بررسی عوامل مؤثر بر جذب FDI در صنایع مختلف، از جمله صنعت خودرو، پرداخته است. این مطالعات به طور کلی یافته‌های نظریه‌های فوق را تأیید می‌کنند و بینش‌های خاص صنعتی نیز ارائه می‌دهند:

اهمیت بازارهای نوظهور و رشد تقاضا:  بسیاری از مطالعات نشان می‌دهند که شرکت‌های خودروساز بین‌المللی به سمت بازارهای نوظهور با پتانسیل رشد بالا گرایش دارند تا از تقاضای رو به افزایش مصرف‌کنندگان بهره‌مند شوند (مثال: رشد FDI در صنعت خودروی چین، هند، برزیل، مکزیک).

نقش زنجیره تأمین داخلی:  یکی از مهم‌ترین عوامل جاذب برای شرکت‌های خودروساز، وجود یک زنجیره تأمین محلی قوی و کارآمد از تولیدکنندگان قطعات باکیفیت و با قیمت رقابتی است (استورجن و فلوریدا، ۲۰۰۴). این امر هزینه‌های لجستیک را کاهش داده و امکان تولید “محتوای داخلی” را فراهم می‌آورد که اغلب مورد تأکید دولت‌های میزبان است. در واقع، سرمایه‌گذاری در صنعت قطعات اغلب پیش‌نیاز یا همگام با سرمایه‌گذاری در مونتاژ خودرو است.

زیرساخت‌های لجستیکی و حمل‌ونقل: دسترسی به بنادر، جاده‌ها، راه‌آهن و فرودگاه‌های با کیفیت، برای جابجایی مواد اولیه، قطعات و محصولات نهایی در صنعت خودرو که حجم مبادلات بالایی دارد، بسیار حیاتی است (ناچوم و ظهیر، ۲۰۰۵).

نیروی کار متخصص و مهارت‌های فنی: صنعت خودرو صنعتی دانش‌بر و نیازمند نیروی کار ماهر در زمینه‌های مهندسی، تولید، روباتیک و طراحی است. دسترسی به این نیروی کار با هزینه رقابتی، یک مزیت مکانی مهم محسوب می‌شود (مارین و بل، ۲۰۱۰).

سیاست‌های صنعتی و مشوق‌های دولتی: بسیاری از کشورها برای جذب سرمایه‌گذاری در صنعت خودرو، بسته‌های مشوقی نظیر معافیت‌های مالیاتی و گمرکی، ارائه زمین ارزان، و ایجاد مناطق ویژه اقتصادی یا صنعتی ارائه می‌دهند. اثربخشی این مشوق‌ها بستگی به طراحی و هدفمندی آن‌ها دارد و معمولاً در کنار سایر عوامل جاذب، مؤثر واقع می‌شوند (لال، ۲۰۰۰).

ثبات محیط کلان و ریسک‌های سیاسی: مطالعات متعددی نشان داده‌اند که بی‌ثباتی سیاسی، تغییرات ناگهانی در قوانین، ریسک مصادره، فساد و عدم شفافیت، به شدت از ورود FDI در صنایع سرمایه‌بر مانند خودرو جلوگیری می‌کند (کافمن و همکاران، ۱۹۹۹). سرمایه‌گذاران به دنبال محیطی با ثبات بلندمدت هستند.

رقابت منطقه‌ای:  در برخی مناطق جهان، کشورها برای جذب سرمایه‌گذاران خودرویی با یکدیگر رقابت می‌کنند و این رقابت می‌تواند منجر به ارائه مشوق‌های بیشتر و یا بهبود فضای کسب‌وکار شود (مثال: رقابت کشورهای اروپای شرقی و مرکزی در جذب سرمایه‌گذاری خودروسازان).

با توجه به مبانی نظری و پیشینه پژوهش، روشن است که جذب FDI در صنایع خودرو و قطعات، پدیده‌ای چندوجهی است که متأثر از ترکیبی از مزایای مالکیت شرکت‌های سرمایه‌گذار و مزایای مکانی کشور میزبان است. این مزایای مکانی شامل عوامل کلان (اقتصادی، سیاسی، نهادی، زیرساختی) و عوامل خاص صنعتی (زنجیره تأمین، نیروی کار، تکنولوژی) هستند. کیفیت نهادها و حکمرانی، به عنوان یک عامل تعیین‌کننده محیط کسب‌وکار، نقشی محوری در کاهش ریسک و افزایش جذابیت یک مکان برای سرمایه‌گذاران ایفا می‌کند.

تحلیل عوامل مؤثر بر جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در صنایع خودرو و قطعات

جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) در صنایع خودرو و قطعات، فرآیندی چندوجهی است که تحت تأثیر مجموعه‌ای پیچیده از عوامل در سطح کلان اقتصادی، سیاسی، نهادی و همچنین در سطح خاص صنعتی قرار دارد. سرمایه‌گذاران بین‌المللی در ارزیابی فرصت‌ها و ریسک‌های یک بازار، تمامی این ابعاد را در نظر می‌گیرند. در ادامه به تحلیل این عوامل می‌پردازیم.

الف) عوامل کلان مؤثر بر جذب  FDI

این عوامل، زیرساخت‌های کلی یک اقتصاد را برای جذب سرمایه‌گذاری فراهم می‌کنند و برای تمامی صنایع، از جمله خودرو، حیاتی هستند.

ثبات سیاسی و محیط نهادی

ثبات سیاسی و حکمرانی کارآمد:  یکی از حیاتی‌ترین عوامل برای سرمایه‌گذاران بلندمدت، ثبات سیاسی و قابلیت پیش‌بینی است. تغییرات مکرر در دولت‌ها، سیاست‌های کلان، یا بروز ناآرامی‌های اجتماعی می‌تواند ریسک سرمایه‌گذاری را به شدت افزایش دهد. حکمرانی مطلوب شامل شفافیت در تصمیم‌گیری‌ها، پاسخگویی نهادها، حاکمیت قانون و عدم وجود فساد است که به سرمایه‌گذاران اطمینان خاطر می‌دهد سرمایه آن‌ها در یک محیط امن و با ریسک پایین فعالیت خواهد کرد (گلوبرمن و شاپیرو، ۲۰۰۲).

شفافیت قوانین و مقررات:  وجود قوانین و مقررات روشن، پایدار و قابل اجرا در زمینه‌هایی مانند مالکیت، قراردادها، واردات و صادرات، کار و محیط زیست، برای سرمایه‌گذاران خارجی ضروری است.  بوروکراسی پیچیده و مبهم، فرآیندهای طولانی اخذ مجوزها و فساد اداری به شدت مانع‌تراشی می‌کنند و هزینه‌های نامشهود سرمایه‌گذاری را بالا می‌برند.

حفظ حقوق مالکیت:  تضمین قوی حقوق مالکیت، از جمله مالکیت فکری (برای طراحی‌ها و فناوری‌ها)، برای شرکت‌های خودروساز که سرمایه‌گذاری‌های عظیمی در تحقیق و توسعه انجام می‌دهند، بسیار مهم است.

عوامل اقتصادی و پتانسیل بازار

اندازه و رشد بازار داخلی:  یکی از مهم‌ترین عوامل جاذب برای شرکت‌های خودروساز، اندازه بازار داخلی و پتانسیل رشد آن است. یک جمعیت بزرگ با قدرت خرید رو به افزایش، تقاضای پایدار برای خودرو ایجاد می‌کند. نرخ رشد اقتصادی بالا نیز نشان‌دهنده چشم‌انداز مثبت برای آینده تقاضا است.

دسترسی به بازارهای منطقه‌ای و جهانی:  صرفاً اندازه بازار داخلی کافی نیست. اگر یک کشور دروازه‌ای برای دسترسی به بازارهای منطقه‌ای از طریق توافقنامه‌های تجاری، مناطق آزاد یا عضویت در بلوک‌های اقتصادی باشد، جذابیت آن برای سرمایه‌گذاران چندبرابر می‌شود. هدف بسیاری از FDI ها، استفاده از کشور میزبان به عنوان پایگاهی برای صادرات است.

ثبات اقتصاد کلان:  نرخ تورم پایین و با ثبات، نرخ ارز قابل پیش‌بینی، و سیاست‌های مالی و پولی منضبط، محیطی پایدار برای برنامه‌ریزی بلندمدت فراهم می‌کنند. بی‌ثباتی اقتصاد کلان، محاسبات بازگشت سرمایه را دشوار و ریسک سرمایه‌گذاری را افزایش می‌دهد.

توان رقابتی و دسترسی به تامین مالی:  وجود یک نظام بانکی کارآمد و دسترسی به ابزارهای تامین مالی با هزینه رقابتی، برای سرمایه‌گذاران خارجی می‌تواند جذاب باشد.

زیرساخت‌ها

زیرساخت‌های حمل‌ونقل:  کیفیت و گستردگی شبکه جاده‌ای، ریلی، بنادر و فرودگاه‌ها برای صنعت خودرو که نیازمند جابجایی انبوه قطعات، مواد اولیه و خودروهای نهایی است، حیاتی است. لجستیک کارآمد، هزینه‌ها را کاهش و سرعت زنجیره تأمین را افزایش می‌دهد.

زیرساخت‌های انرژی و ارتباطات:  دسترسی پایدار، مطمئن و با قیمت مناسب به انرژی (برق، گاز) و شبکه‌های ارتباطی پیشرفته (اینترنت پرسرعت) برای عملیات تولید و مدیریت کارآمد، ضروری است.

ب) عوامل خاص صنعتی مؤثر بر جذب FDI در صنایع خودرو و قطعات

علاوه بر عوامل کلان، برخی ویژگی‌های خاص صنعت خودرو و قطعات نیز در جذب FDI در این حوزه تعیین‌کننده‌اند.

زنجیره تأمین محلی و اکوسیستم صنعتی

توسعه تأمین‌کنندگان محلی:  وجود یک شبکه قوی و رقابتی از تولیدکنندگان قطعات محلی که قادر به تأمین قطعات با کیفیت و مطابق با استانداردهای جهانی و با قیمت رقابتی باشند، برای خودروسازان خارجی یک مزیت بزرگ محسوب می‌شود (استورجن و فلوریدا، ۲۰۰۴). این امر امکان افزایش محتوای داخلی و کاهش وابستگی به واردات را فراهم می‌آورد.

خوشه‌های صنعتی: شکل‌گیری خوشه‌های صنعتی خودرو و قطعات که شامل شرکت‌های تولیدی، مراکز تحقیق و توسعه، و مؤسسات آموزشی مرتبط باشند، می‌تواند هم‌افزایی ایجاد کرده و جذابیت منطقه را برای سرمایه‌گذاران جدید افزایش دهد.

نیروی کار متخصص و توانایی‌های انسانی

دسترسی به نیروی کار ماهر: صنعت خودرو به نیروی کار با مهارت‌های فنی و مهندسی بالا نیاز دارد. دسترسی به مهندسان، تکنسین‌ها، و کارگران ماهر با هزینه‌های رقابتی، یک عامل کلیدی در تصمیم‌گیری مکان‌یابی است (مارین و بل، ۲۰۱۰).

نظام آموزش و پرورش و آموزش فنی و حرفه‌ای: وجود یک نظام آموزشی قوی که بتواند نیروی کار با مهارت‌های مورد نیاز صنعت را تربیت کند، برای سرمایه‌گذاران خارجی بسیار مهم است.

ظرفیت فناورانه و نوآوری

قابلیت جذب و انتشار فناوری: توانایی یک کشور در جذب فناوری‌های جدید، بومی‌سازی آن‌ها، و سپس توسعه نوآوری‌های بومی، جذابیت آن را برای سرمایه‌گذاران افزایش می‌دهد. وجود مراکز تحقیق و توسعه، دانشگاه‌های قوی و شرکت‌های نوآور می‌تواند به این امر کمک کند.

روند جهانی صنعت: همگامی با روندهای جهانی صنعت خودرو مانند توسعه خودروهای برقی، هوشمند و خودران، می‌تواند فرصت‌های جدیدی برای جذب FDI در فناوری‌های نوظهور ایجاد کند.

سیاست‌های صنعتی و مشوق‌های هدفمند:

مشوق‌های مالی و مالیاتی:  ارائه معافیت‌های مالیاتی (درآمد، سود)، تخفیف در عوارض گمرکی برای واردات ماشین‌آلات و مواد اولیه، و ارائه زمین ارزان می‌تواند به طور موقت جذابیت سرمایه‌گذاری را افزایش دهد. با این حال، اثربخشی این مشوق‌ها در بلندمدت بستگی به وجود سایر عوامل جاذب دارد.

مناطق ویژه اقتصادی و مناطق آزاد:  ایجاد این مناطق با قوانین و مقررات ساده‌تر، معافیت‌های مالیاتی و گمرکی، و زیرساخت‌های آماده، می‌تواند محیطی جذاب برای تولید و صادرات فراهم کند.

مقررات محتوای داخلی (Localization Requirements) : در برخی کشورها، سیاست‌هایی برای اجبار یا تشویق به استفاده از قطعات داخلی در تولید خودرو اعمال می‌شود. این سیاست‌ها می‌توانند هم فرصت (برای تولیدکنندگان قطعات محلی) و هم چالش (برای خودروسازان خارجی) باشند.

جذب FDI در صنایع خودرو و قطعات نیازمند یک “بسته پیشنهادی” جامع است که شامل ثبات کلان اقتصادی و سیاسی، محیط نهادی قوی، زیرساخت‌های توسعه‌یافته، بازار جذاب، نیروی کار ماهر، و یک اکوسیستم صنعتی پشتیبان باشد. مشوق‌های مالی به تنهایی کافی نیستند و در غیاب عوامل بنیادی‌تر، اثربخشی محدودی خواهند داشت. موفقیت در جذب FDI در این صنعت، نتیجه یک رویکرد جامع و بلندمدت در سیاست‌گذاری است.

پیشنهادات سیاستی و نتیجه‌گیری

جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در صنایع خودرو و قطعات، به دلیل ظرفیت بالای این صنایع در ایجاد ارزش افزوده، انتقال فناوری، و توسعه اشتغال، همواره یکی از اهداف کلیدی سیاست‌گذاران اقتصادی بوده است.

بر اساس تحلیل‌های نظری و مرور عوامل مؤثر در بخش‌های پیشین این مقاله، می‌توان نتیجه‌گیری‌های مهمی را استخراج و بر پایه آن‌ها، پیشنهادات سیاستی مشخصی را برای بهبود فضای جذب FDI در این حوزه ارائه داد.

الف) نتیجه‌گیری

این مقاله به تحلیل عوامل مؤثر بر جذب FDI در صنایع خودرو و قطعات با رویکردی تلفیقی از نظریه‌های نهادی و مدل‌های جاذبه پرداخت. نتایج تحلیل نشان داد که تصمیم شرکت‌های چندملیتی برای سرمایه‌گذاری در یک کشور، تنها به مزایای مالکیت و قابلیت درونی‌سازی آن‌ها وابسته نیست، بلکه به شدت متأثر از مزایای مکانی کشور میزبان است. این مزایای مکانی را می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

عوامل کلان (بنیادین): این دسته شامل ثبات و پیش‌بینی‌پذیری محیط سیاسی و اقتصاد کلان، کیفیت نهادی بالا شامل حاکمیت قانون، شفافیت، کارایی بوروکراسی و مبارزه با فساد، اندازه و پویایی بازار داخلی و منطقه‌ای، و زیرساخت‌های فیزیکی توسعه‌یافته (حمل‌ونقل، انرژی و ارتباطات) است. این عوامل، بستری امن و جذاب برای سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت و سرمایه‌بر در صنعت خودرو فراهم می‌آورند.

عوامل خاص صنعتی:  این عوامل به‌طور مستقیم به پتانسیل‌های تولید و رقابت‌پذیری در خود صنعت خودرو و قطعات مرتبط هستند. وجود زنجیره تأمین قوی و توسعه‌یافته از تولیدکنندگان قطعات باکیفیت و رقابتی، دسترسی به نیروی کار ماهر و متخصص با هزینه رقابتی، و ظرفیت جذب و بومی‌سازی فناوری‌های نوین، از جمله مهم‌ترین این عوامل به شمار می‌روند.

بسیاری از تجربیات موفق جهانی در جذب FDI خودرویی نشان می‌دهد که کشورهایی موفق بوده‌اند که توانسته‌اند یک “بسته پیشنهادی جامع” شامل ترکیبی از این عوامل را ارائه دهند. صرفاً ارائه مشوق‌های مالی، در غیاب عوامل بنیادین مانند ثبات و حکمرانی مطلوب، نمی‌تواند به جذب پایدار و مؤثر FDI منجر شود. سرمایه‌گذاران به دنبال کاهش ریسک و افزایش قابلیت پیش‌بینی هستند، و این امر تنها از طریق بهبود ساختاری محیط کسب‌وکار محقق می‌شود.

ب) پیشنهادات سیاستی

بر اساس نتایج تحلیل‌های فوق، پیشنهادات سیاستی زیر برای بهبود فضای جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در صنایع خودرو و قطعات ارائه می‌شود:

بهبود محیط کسب‌وکار و حکمرانی

کاهش بوروکراسی و ساده‌سازی رویه‌ها:  ایجاد “پنجره واحد” برای کلیه مجوزهای لازم، شفاف‌سازی فرآیندها، و کاهش زمان مورد نیاز برای شروع و اداره کسب‌وکار.

تقویت حاکمیت قانون و تضمین حقوق مالکیت:  اصلاح و تثبیت قوانین مرتبط با سرمایه‌گذاری، قراردادها، و مالکیت فکری برای افزایش اطمینان سرمایه‌گذاران خارجی.

مبارزه با فساد و افزایش شفافیت:  اجرای جدی قوانین مبارزه با فساد و افزایش دسترسی عمومی به اطلاعات برای کاهش عدم اطمینان و ریسک‌های نامشهود.

ثبات و پیش‌بینی‌پذیری سیاست‌های کلان:  ایجاد اجماع ملی بر سر سیاست‌های اقتصادی بلندمدت و جلوگیری از تغییرات ناگهانی و غیرقابل پیش‌بینی در مقررات و قوانین.

سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها

توسعه شبکه حمل‌ونقل:  بهبود و گسترش جاده‌ها، راه‌آهن، بنادر و فرودگاه‌ها برای تسهیل لجستیک و کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل مواد اولیه و محصولات.

تأمین پایدار انرژی:  تضمین دسترسی مطمئن و با قیمت رقابتی به انرژی (برق و گاز) برای واحدهای تولیدی.

تقویت زیرساخت‌های ارتباطی:  گسترش شبکه‌های اینترنت پرسرعت و پایدار برای پشتیبانی از فرآیندهای تولید مدرن و ارتباطات جهانی.

توسعه زنجیره تأمین داخلی و اکوسیستم صنعتی

ارتقاء کیفیت و استانداردهای تولید قطعات:  حمایت از تولیدکنندگان داخلی قطعات برای دستیابی به استانداردهای بین‌المللی و افزایش توان رقابتی.

تشویق به تشکیل خوشه‌های صنعتی:  ایجاد مناطق صنعتی تخصصی برای صنعت خودرو و قطعات که در آن شرکت‌ها، تأمین‌کنندگان، مراکز تحقیق و توسعه و مؤسسات آموزشی به صورت هم‌افزا فعالیت کنند.

برقراری ارتباط بین‌المللی:  تسهیل همکاری بین شرکت‌های داخلی و خارجی در زمینه قطعه‌سازی برای انتقال دانش فنی و استانداردهای تولید.

توسعه منابع انسانی

سرمایه‌گذاری در آموزش فنی و حرفه‌ای:  بازنگری در برنامه‌های درسی دانشگاه‌ها و مراکز فنی و حرفه‌ای برای انطباق آن‌ها با نیازهای روز صنعت خودرو (مانلاً مهارت‌های لازم برای تولید خودروهای برقی و هوشمند).

تشویق به دوره‌های کارآموزی و مهارت‌آموزی در صنعت:  همکاری نزدیک بین صنعت و دانشگاه برای تربیت نیروی کار ماهر و آماده به کار.

سیاست‌های مشوقی هدفمند

طراحی بسته‌های مشوقی هوشمندانه:  ارائه معافیت‌های مالیاتی و گمرکی باید با هدفمندی و بر اساس شاخص‌های عملکردی (مانند حجم سرمایه‌گذاری، ایجاد اشتغال، انتقال فناوری، و ارزش افزوده داخلی) صورت گیرد، نه به صورت عمومی و بدون قید و شرط.

اولویت‌بندی سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جدید:  تشویق FDI در حوزه‌های مرتبط با خودروهای الکتریکی، هوشمند، و فناوری‌های پاک که آینده صنعت خودرو را شکل می‌دهند.

ج) محدودیت‌های تحقیق و پیشنهادات برای تحقیقات آتی

این مقاله، با تمرکز بر تحلیل نظری، چارچوبی جامع برای درک عوامل مؤثر بر جذب FDI در صنایع خودرو و قطعات ارائه کرد. مهم‌ترین محدودیت این پژوهش، رویکرد کاملاً نظری آن است که فاقد تحلیل کمی داده‌های واقعی و مطالعات موردی عمیق با رویکرد داده‌محور بود. این محدودیت ناشی از هدف اصلی مقاله (کار کلاسی با تأکید بر جنبه نظری) و عدم دسترسی به داده‌های اولیه و ثانویه برای تحلیل تجربی بود.

برای تحقیقات آتی، پیشنهاد می‌شود که:

مطالعات تجربی و کمی: با استفاده از داده‌های پانل (Panel Data) یا سری زمانی (Time Series) برای چندین کشور، به صورت کمی به بررسی رابطه بین عوامل شناسایی شده و جریان‌های FDI در صنعت خودرو پرداخته شود.

مطالعات موردی عمیق: با انتخاب یک یا دو کشور موفق و ناموفق در جذب FDI خودرویی، به صورت کیفی و با استفاده از مصاحبه با ذی‌نفعان اصلی (سرمایه‌گذاران، دولت، انجمن‌های صنعتی)، به بررسی عمیق‌تر چالش‌ها و فرصت‌ها پرداخت.

تحلیل نقش نوآوری و فناوری‌های جدید: به طور خاص، تأثیر FDI در صنایع خودرو و قطعات بر توسعه فناوری‌های مرتبط با خودروهای الکتریکی، خودران و اتصال‌پذیر در کشورهای میزبان مورد بررسی قرار گیرد.                                                                                                                                   مرجع‌ها در نشریه موجود است.