ایران روی دریای گاز اما گرفتار در زمستانی سرد

زهرا مازندراني

 این بحران، محصول ترکیبی از محدودیت‌های تولید، ضعف مدیریتی، تصمیمات نادرست گذشته و مصرف غیر بهینه انرژی است و پیامدهای آن برای سال‌های آینده قابل توجه خواهد بود.

ابعاد بحران گاز؛ زمستانی با کسری ۵۰ درصدی تولید

آمار رسمی شرکت ملی گاز ایران نشان می‌دهد که ظرفیت تولید گاز کشور در بهترین شرایط روزانه بین ۸۰۰ تا ۸۵۰ میلیون مترمکعب است. در مقابل، مصرف کل گاز در فصل زمستان می‌تواند بیش از یک میلیارد مترمکعب در روز باشد.

هاشم اورعی، استاد دانشگاه صنعتی شریف، پیش‌بینی می‌کند که کسری زمستان امسال ۳۵۰ تا ۴۰۰ میلیون مترمکعب خواهد بود، یعنی نزدیک به ۵۰ درصد کل تولید کشور. این کسری، به معنای جیره‌بندی گاز برای صنایع و نیروگاه‌هاست؛ به طوری که از آبان ماه، صنایع از وزارت نفت مطلع شده‌اند که سهمیه گاز تضمین‌شده‌ای نخواهند داشت.

نیروگاه‌ها نیز با کاهش سهمیه گاز مواجه می‌شوند و برای ادامه تولید مجبور به استفاده از سوخت‌های مایع نظیر نفت کوره و گازوئیل هستند. مصرف سوخت مایع در اوج زمستان به بیش از ۱۰۰ میلیون لیتر در روز می‌رسد. این اقدام علاوه بر افزایش هزینه تولید برق، اثرات زیست‌محیطی قابل توجهی دارد و زیان مستقیم کشور در این بخش حدود ۱۰ میلیارد دلار برآورد شده است.

ورود گاز از خارج کشور نیز توان پوشش کسری را ندارد. واردات گاز از ترکمنستان و روسیه به ترتیب حدود ۵ میلیون مترمکعب در روز است؛ رقمی که در مقابل کسری بیش از ۳۵۰ میلیون مترمکعب ناچیز است. بنابراین، بخش خانگی ممکن است تأمین شود، اما صنایع و نیروگاه‌ها همچنان با کمبود مواجه خواهند بود.

ناترازی برق؛ حلقه دوم بحران

کمبود گاز، نیروگاه‌های حرارتی ایران را با مشکلات جدی مواجه می‌کند. حدود ۹۰ درصد برق ایران توسط نیروگاه‌های حرارتی تولید می‌شود و بیش از ۸۰ درصد این نیروگاه‌ها وابسته به گاز طبیعی هستند. کاهش سهمیه گاز زمستانی باعث استفاده از سوخت‌های مایع با بازدهی پایین و افزایش هزینه تولید می‌شود.

به گفته مدیرعامل شرکت توانیر، مصطفی رجبی مشهدی، ناترازی برق یک مسئله بلندمدت است و بدون مدیریت دقیق، خاموشی‌های زمستان و تابستان ادامه خواهد یافت. تجربه سال‌های گذشته نشان داده است که کمبود گاز زمستانی، به طور مستقیم منجر به خاموشی‌های تابستانی می‌شود؛ زیرا نیروگاه‌ها در تابستان برای پاسخگویی به بار شبکه، نیازمند گاز کافی هستند و عدم تأمین، خاموشی‌های گسترده را رقم می‌زند.

روند تاریخی ناترازی گاز و برق در ایران

این جدول نشان می‌دهد که کسری گاز طی ۵ سال اخیر روند صعودی داشته و سهم نیروگاه‌ها کاهش یافته است. روندی که ادامه یابد، علاوه بر افزایش خاموشی‌ها، زیان‌های اقتصادی و زیست‌محیطی را تشدید می‌کند.

چرخه معیوب گاز و برق؛ یک دومینو بحران

کمبود گاز زمستانی نیروگاه‌ها را مجبور به استفاده از سوخت‌های مایع می‌کند. این سوخت‌ها بازدهی نیروگاه‌ها را کاهش داده و هزینه تولید را بالا می‌برند. وقتی تابستان فرا می‌رسد، افزایش مصرف برق ناشی از گرما، نیاز نیروگاه‌ها به گاز را تشدید می‌کند. محدودیت تولید و ذخیره‌سازی گاز باعث می‌شود ناترازی گاز زمستان، خاموشی تابستان را رقم بزند.

این چرخه معیوب، فشار بر صنایع کوچک و متوسط و افزایش هزینه‌های تولید را به همراه دارد. برخی صنایع، به دلیل کمبود گاز، به سوخت‌های جایگزین روی می‌آورند که بازدهی پایین و هزینه بالاتری دارند، و توان رقابتی صنایع ایران را کاهش می‌دهد.

دلایل ساختاری بحران

کارشناسان و مدیران ارشد نظیر حسن عباس‌زاده و محسن قدیری دلایل ناترازی انرژی ایران را در چهار محور اصلی می‌بینند:

• منطقه امن مدیران: بسیاری از مدیران ترجیح می‌دهند جایگاه خود را حفظ کنند و تصمیم سخت نگیرند؛ نتیجه، ادامه فلرینگ، هدررفت گاز و خام‌سوزی است.
• منطقه ترس: مدیران آموزش ندیده از ریسک پروژه‌های نو می‌ترسند و بسیاری از پروژه‌های بهینه‌سازی انرژی، نیروگاه‌های سیکل ترکیبی و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر نیمه‌کاره باقی می‌مانند.
• منطقه توسعه: منابع محدود می‌توانند به فرصت تبدیل شوند، اما در ایران هنوز این مرحله طی نشده است. کشور در چرخه ناکارآمدی و ناترازی باقی مانده است.
• منطقه نوآوری: کشورهای توسعه‌یافته با تکمیل زنجیره ارزش نفت، گاز و انرژی پاک، حداکثر ارزش افزوده را ایجاد می‌کنند؛ ایران هنوز این مرحله را تجربه نکرده است.

راهکارهای عملی و سیاست‌های اصلاحی

طرح کارور گاز

طرح کارور گاز، بر اساس ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر، شامل همکاری دولت، بخش خصوصی و بازار انرژی می‌شود. این طرح شامل:

بهینه‌سازی مصرف گاز خانگی و تجاری با عایق‌بندی، ارتقای بازدهی سیستم‌های گرمایشی و نصب کنتورهای هوشمند.

صدور گواهی صرفه‌جویی گاز که در بورس انرژی قابل معامله است و صنایع بزرگ و نیروگاه‌ها می‌توانند برای تأمین سوخت خود خریداری کنند.

اجرای سراسری این طرح می‌تواند چندین میلیارد مترمکعب صرفه‌جویی سالانه ایجاد کند و ناترازی گاز و برق را کاهش دهد.

سرمایه‌گذاری بخش خصوصی

ورود هلدینگ‌های پتروشیمی و فولادی به توسعه میادین گازی ظرفیت تولید کشور را حدود ۲۲۰ میلیون مترمکعب افزایش می‌دهد. این اقدام علاوه بر تأمین خوراک صنایع، کاهش وابستگی به سوخت‌های مایع و کاهش هزینه‌های تولید را به همراه دارد.

توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر

استفاده از انرژی خورشیدی، بادی و کوچک مقیاس در استان‌هایی با شرایط اقلیمی مناسب، می‌تواند بخش قابل توجهی از نیاز کشور را تأمین کند. این اقدام علاوه بر کاهش فشار بر شبکه برق، امکان اشتغال و سرمایه‌گذاری پایدار را فراهم می‌کند.

فرهنگ‌سازی مصرف

پویش کاهش ده درصدی مصرف انرژی، صنایع و مردم را به بهینه‌سازی مصرف ترغیب می‌کند. مصرف بهینه انرژی، به ویژه در بخش پتروشیمی، باعث افزایش بازده زنجیره ارزش و پایداری تولید می‌شود.

هزینه فرصت ناترازی

مصرف اجباری سوخت مایع، کاهش بازدهی نیروگاه‌ها، فشار بر ذخایر فرآورده‌های نفتی و کاهش درآمدهای صادراتی تنها بخشی از هزینه ناترازی است. زیان مستقیم ناشی از مصرف سوخت مایع بیش از ۱۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود.

همچنین، صنایع کوچک و متوسط به دلیل کاهش سهمیه گاز مجبور به استفاده از سوخت‌های جایگزین می‌شوند، که هزینه تولید را افزایش داده و توان رقابتی آن‌ها را کاهش می‌دهد. این وضعیت نه تنها مشکلات اقتصادی ایجاد می‌کند، بلکه باعث کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری در صنایع انرژی‌بر می‌شود.

ایران با آن همه منابع عظیم گازی، می‌توانست به یکی از قدرت‌های بی‌رقیب منطقه در توسعه صنعتی و اشتغال پایدار بدل شود. اما آنچه رخ داده، چیزی جز انباشت تصمیمات غلط، مصرف‌گرایی افسارگسیخته و مدیریت محافظه‌کارانه نیست. نتیجه این رویکرد، گرفتار شدن کشور در چرخه بی‌پایان ناترازی گاز و برق است؛ چرخه‌ای که هر زمستان با کسری گاز و هر تابستان با خاموشی‌های سنگین، خود را به مردم و صنایع یادآوری می‌کند.

راهکارهایی مانند طرح کارور گاز، حضور بخش خصوصی در میادین و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر می‌توانند نقطه شروعی برای خروج از این بن‌بست باشند؛ اما تا زمانی که این ایده‌ها از روی کاغذ به میدان عمل نیایند، تنها «شعارهای پرزرق‌وبرق» باقی می‌مانند. این مسیر نیازمند تصمیم‌های جسورانه، نظارت سختگیرانه و فرهنگ‌سازی واقعی در مصرف است.

ناترازی گاز و برق دیگر یک مسئله فنی صرف نیست؛ این بحران، آیینه تمام‌نمای ناکارآمدی مدیریتی و ساختاری کشور است. ایران بر روی دریایی از گاز نشسته، اما همچنان درگیر زمستان‌های سرد و تابستان‌های تاریک است. اگر جسارت تغییر در سطح تصمیم‌گیری وجود نداشته باشد، آینده نیز تفاوتی با گذشته نخواهد داشت؛ و این بزرگ‌ترین تضاد تاریخ انرژی در ایران است: سرزمینی ثروتمند که قربانی فقر مدیریتی شده است.